Rahmetli anacığım kemoterapi tedavisine başladığında, nefes olmak için Malatya’dan teyzem geldi. Anacığımın canı tatlıydı. Teyzem kendini bırakmasına müsaade etmedi. Yatırmadı, oturttu. Uyutmadı, konuştu. Yıllar sonra ilk kez beraber vakit geçirme şansları olmuştu, üzücü bir sebeple de olsa. Teyzem 2 hafta kaldı bizde. Daha fazla kalmaya niyetliydi, olmadı. Şunu hatırlıyorum sık sık; teyzem annemin yanında. Annem kemoterapinin etkisiyle uyuklamaya başlayınca odadan çıkıyor, salona geçiyor. Biraz oturuyor. Kalkıp diğer bir odaya gidiyor, pencerenin başına. Oradan balkona. Oradan mutfağa. Gerildiğini görüyorum. Sonra aklıma geliyor. 20 yıl evvel Malatya’ya gitmiş, teyzemlerde kalmıştım bir gün. Evleri 2 katlı, fukara bir müstakil ev. Arkada çok güzel bir bahçe; elma, şeftali, erik, kayısı ağaçları. Yerde nane, roka, maydanoz. Köşede birkaç fidan domates. Yazın dışarıdaki sedirde oturuluyor bütün gün. Serin, temiz. Teyzem o “fukara”lıktan gelince, Istanbul’un dar sokakları, bitişik nizam btb’li estetik yoksunu binaları kadını nefessiz bıraktı. Yine pencereden balkona, odadan odaya daralmış şekilde koştururken evde denk geldim teyzeme. “Olmadı buralar sana değil mi?” dedim. “Yok” dedi, “çok bunaldım. Nereye baksan bina”. 2 hafta kaldı anamlarda, dayanamadı döndü Malatya’ya. Lakin o güne kadar fark etmediğim bir şeyi fark ettirdi teyzemin buraya katlanamaması. Biz, Istanbul’da yaşayanların muhtemelen %90’ı, zehirlenmiştik ve bunun farkında değildik. Hani derler ya, saat kulesini bir tek saat kulesinin dibinden göremezsin diye, o hesap.
İyi de, ruhani bir zehirlenmeyi nasıl anlarız? Fiziksel zehirlenme gibi belirtileri var mıdır? Ya da bir insan nasıl anlayabilir çürüdüğünü günbegün? İlacı, merhemi olur mu bunun? Güzel bir örneği geliyor aklıma bu çürümenin. Oradan yürüyelim.
Wim Wenders’ın The Salt of the Earth adında bir belgeseli var. Efsanevi fotoğrafçı Sebastiao Salgado’nun hayatını anlatıyor. Wim Wenders projeyi Sebastiao Salgado’nun oğlu Juliano ile beraber yürütmüş. Juliano, gezileri sebebiyle çocukluğu zamanı babasını pek az görmüş. Bir bakıma da, bir çocuğun, tutkusunun peşinde ömür çürüten bir babayı tanıma çabasını izliyoruz belgeselde.
Sebastiao Salgado muhteşem bir adam. İnanılmaz yerlere ulaşabilecek bir iktisat kariyerini elinin tersiyle itip, eşi Lelia ile beraber sahip oldukları tüm parayı fotoğrafçılık ekipmanlarına yatırıyor ve profesyonel bir fotoğrafçı oluyor. Sonrasında dünyayı dolaşmaya başlıyor. Hem de en sorunlu yerleri. Büyük göç sırasında Etiyopya’da. İç savaş sırasında Bosna Hersek’te. Petrol krizi sırasında Kuvety’te. Oradan Pakistan’a geçiyor. Soykırım sırasında Ruanda’da, Sonra Tanzanya, Bangladeş, Kongo… Muhteşem fotoğraflar çekiyor.
Sonunda Brezilya’ya dönüyor Sebastiao. Yorulmuş. Yaşam motivasyonunu kaybetmiş. Kendi ifadesiyle “zehirlendim” diyor. Defalarca gördükleri yüzünden kamerasını bırakıp hüngür hüngür ağladığını itiraf ediyor. Afrika’da olduğu sırada bazı günler 10 binin üzerinde insanın öldüğünü gördüğü söylüyor. Ya da iç savaştan kaçarken ormanda kaybolan ve bir daha haber alınamayan 250 bin kişinin peşinden giderken karşılaştığı vahşetten, acımasızlıktan, ölümden bahsediyor. Artık eski ben değildim diyor. Zehirlendim.
Brezilya’daki baba yadigarı çiftliği anlatıyor belgeselin bu zehirlenme sonrası bölümünde Sebastiao. Eskiden nasıl da ağaçlarla dolu olduğundan, türlü çeşit mahlukatın varlığından. Çocukluk anıları gibi çiftliğin ormanı da kaybolmuş. Bozkıra dönmüş koca orman, verimsiz kuru toprak olmuş. Lelia, Sebastiao’yu tekrar hayata bağlamak için bir fikir ortaya atıyor. Diyor ki, biz neden bu çiftliğin etrafını yine ormana dönüştürmüyoruz? Belki de belgeselin en destansı bölümü bu.
Sebastiao ve Lelia, beraber Instituto Terra’yı kuruyorlar. Amaç, baba yadigarı çiftlik ve etrafındaki verimsiz toprağı tekrar yeşile teslim etmek, bir yaşam alanına dönüştürmek. 1700 dönümlük araziye yaklaşık 3 milyon ağaç dikiyorlar projeye dahil olan başka insanlarla birlikte. Bitkiler çeşitleniyor, hayvanlar geliyor tekrardan. Toprakta büyük bir yenilenme gerçekleşiyor. Toprak yaşama doyunca, Sebastiao da yaşamla, enerjiyle doluyor, yenileniyor, iyileşiyor.
Meraklısı için çiftlik ve etrafında neler yapıldığını ayrıntılı anlatan bir site var şurada.
Ormanın ve kendisinin yenilenmesiyle beraber doğanın gücüne, iyileştiriciliğine bir saygı saygı duruşu olarak, Sebastiao son sergisi Genesis için tekrar uzun bir geziye çıkıyor. Bu kez kadrajında insanlar yok, doğa var. Bir hayatta kalma mücadelesinin anlık izdüşümleri var karelerinde. Kah aşılamaz bir nehri geçmeye çalışan bir sürü oluyor mücadele, kah yüz yıllık bir balinanın okyanusla tutuştuğu görkemli dansı.
Sebastiao’nun yüzünde bin yıllık bir ömrün izleri var. Ağır ağır konuşuyor. Kendi hikayesi üzerinden insanlığın bir haritasını çıkarıyor. Vahşetle, ölümle dolu bir insanlığın. Ama sadece sorunu göstermiyor, kendince çözümü de işaret ediyor. Çürüyen bir ruhun nasıl iyileştiğini anlatıyor.
Ne zaman Türkiye’de doğa katliamıyla ilgili bir habere denk gelsem aklıma The Salt of The Earth belgeseli geliyor. O büyük yenilenme, filizlenme, dönüşüm. Dünyanın belki de en kötü şeylerine şahit olup zehirlenmiş bir adamın tekrar bahar gibi yaşamla dolması geliyor aklıma. Hem de üç beş ağaçla. Hani “mesele üç beş ağaç değil” deniyordu ya Gezi zamanı, artık mesele üç beş ağaç, o noktadayız.
En son Kaz Dağları’yla ilgili haberlere ve buna verilen tepkilere denk gelince yazayım dedim. Bizim artık biraz yenilenmeye ihtiyacımız var. Sebastiao Salgado gibi. Zehirlendik, nefes alamıyoruz. İçinde yaşadığımız dünyayla bağımız koptu. Dağları altın madeni, buzulları petrol rezervi olarak gören bakıştan farklı bir şeye ihtiyacımız var. Çünkü #KazDağlarınınÜstüAltındanDeğerlidir.
Yine belgeselden bir cümleyle bitirelim: “Nihayetinde tüm insanlar toprağın tuzudur”. Uzunca bir süre bu cümleyle ne kastedildiğini anlamamıştım. Artık anlıyorum.
